"Κλειστά σχολεία - ανοιχτά βιβλία": "7 τύποι αθεϊσμού" του John Grey

// "Κλειστά σχολεία - ανοιχτά βιβλία": κάθε μέρα, όσο κρατήσει η απουσία μικρών και μεγάλων από τις σχολικές αίθουσες, θα γράφω ένα σύντομο σχόλιο για ένα βιβλίο που απόλαυσα και που εκτιμώ πως αξίζει την προσοχή μας. // [3]

John Grey, "7 τύποι αθεϊσμού" (Μετ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Οκτώ, 2018): Κριτικές της θρησκείας και του θεϊσμού «εκ των έσω» (θεϊστές) κι «εκ των έξω» (αθεϊστές) έχουν δημοσιευτεί ουκ ολίγες, ειδικά από τα χρόνια του Καντ κι έπειτα. Κι ενώ δεν απουσιάζει η στοχαστική διαπραγμάτευση επί του φαινομένου της μη πίστης κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα κυρίως, με το συγκεκριμένο έργο έχουμε μία μετωπική σάρωση του αθεϊσμού και της τυπολογίας του – και μάλιστα, από έναν ιδιότυπα αθεϊστή διανοητή.

                Με πιο απλά λόγια: ο Γκρέυ επιχειρώντας να εποπτεύσει τον αθεϊσμό τον διακρίνει σε 7 τύπους με ξεχωριστούς εκπροσώπους κι έργα (φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά): α) τον νέο, β) τον κοσμικό, γ) τον επιστημονικό (εξελικτικό όσο και διαλεκτικό) αθεϊσμό, δ) τον αθεϊσμό που συνδέθηκε με νεωτερικές πολιτικές θρησκείες, ε) τον αθεϊσμό των μισοθεϊστών (όπως ο Σαντ, ο μυθοπλαστικός χαρακτήρας του Ντοστογιέφσκι, Ιβάν Καραμάζοφ, ο Γ. Έμπσον), στ) τις αθεΐες του Τζ. Σανταγιάνα και του Τζ. Κόνραντ και τέλος, ζ) τη μυστικιστική αθεΐα του Α. Σοπενάουερ και των αποφατικών θεολογιών του Σπινόζα και του Λ. Σεστόφ.

        Η ρητή προτίμηση του στους δύο τελευταίους τύπους βασίζεται στην αυστηρή κριτική που υποβάλλει τους πέντε πρώτους και η διάγνωση του πως υποφέρουν από ένα κοινό μείζον πρόβλημα. Ποιο είναι αυτό; Το ότι χωρίς να το αντιλαμβάνονται αναπαράγουν το μοντέλο της βελτιοκρατίας που οι θρησκείες τοποθετούν μετά την εδώ ζωή – εντός της εδώ ζωής. Από εκεί εκπορεύονται όλες τους οι αντιφάσεις κι αδυναμίες. Είναι πίστεις. Ευσέβειες καμουφλαρισμένες στην ίδια την ανθρωπότητα.

«Το ιστόρημα της λύτρωσης δια της θείας πρόνοιας αντικαταστάθηκε από ένα ιστόρημα προόδου με όχημα τις συλλογικές προσπάθειες της ανθρωπότητας» (σ. 55).

         Τα επιχειρήματα του Γκρέυ δεν είναι ασήμαντα – κάθε άλλο. Δειγματικά: «εάν κοιτάξει κανείς το χρονικό της Ιστορίας, χωρίς νεωτερικές προκαταλήψεις θα δυσκολευτεί να εντοπίσει κάποιο συνεχές ρεύμα βελτίωσης» (σ. 57).

               Η παρατήρηση επί των ιστορικών δεδομένων και η διάγνωση των φαντασιώσεων που καλλιέργησε ο βελτιωκρατικός αθεϊσμός («Γενιές ολόκληρες αθεϊστών έχουν ζήσει προσδοκώντας την άφιξη ενός πραγματικά ανθρώπινου είδους: οι κοινοτιστές εργάτες του Μαρξ, τα αυτόνομα άτομα του Μιλ και ο παράλογος Υπεράνθρωπος του Νίτσε. Τα ανθρώπινα μάτια δεν έχουν αντικρύσει κανένα από αυτά τα φανταστικά πλάσματα» σ. 310) οδηγεί τον Γκρέυ στο συμπέρασμα: πως «ο σύγχρονος αθεϊσμός είναι η συνέχιση του θεϊσμού με άλλα μέσα» (σ. 311). Επιπλέον δε, «η πίστη και η απιστία είναι στάσεις που υιοθετεί ο νους μπροστά σε μία πραγματικότητα που αδυνατεί να φανταστεί» (σ. 311). Και να κατανοήσει, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε.

Πολλά θα μπορούσαμε ακόμη να αναφέρουμε από τα ευρήματα της ανάλυσης του Γκρέυ ή να σχολιάσουμε για τις ανθρωπολογικές παρατηρήσεις που φέρνει στο προσκήνιο αυτό το βιβλίο – και οι οποίες είναι, κατά προσωπική εκτίμηση, και η δεύτερη αρετή του πέρα από τα αποκαλυπτήρια των συγκεκριμένων αθεϊστικών φαντασιώσεων. Θα περιοριστούμε στα εξής δύο αποσπάσματα:

Α. «Ο ανθρώπινος νους είναι προγραμματισμένος για την επιβίωση, όχι για την αλήθεια» (σ. 32) και Β. «η ανάγκη για αυταπάτη συνυφαίνεται άρρηκτα με την ανθρώπινη φύση» (σ. 33).

Κλείνοντας θα ήταν παράληψη να μην υπογραμμίσουμε πως η μετάφραση του φίλου Γιώργου Λαμπράκου και σε αυτό το έργο είναι εξαιρετική.