Ημερολογιακές σημειώσεις ενός αναγνώστη (αποσπάσματα, 2011)

Είμαστε ό,τι διαβάζουμε; Δεν υιοθετώ αυτή την παραπλανητική «εξίσωση» όσο κι αν η φράση «αγαπώ το διάβασμα» εκτός των άλλων σημαίνει πως «το διάβασμα με διαπλάθει εκ νέου».

Το 2011 έγινα ο υγρός πηλός αρκετός σελίδων και το αντίστροφο.

Στο διαδικτυακό ημερολόγιο που λέγεται facebook κατά διαστήματα βρήκα την ευκαιρία να εκμυστηρευτώ ορισμένα πολύ σύντομα σχόλια όσον αφορά ένα μέρος των βιβλίων που με απασχόλησαν από τον Γενάρη κι εντεύθεν.

Δίχως την παραμικρή επεξεργασία τα παραθέτω – με την ίδια περίπου επιθυμία: της προτροπής για διάλογο. Εις εαυτόν κι αλλήλους.

"Από το χώμα ερχόμαστε / στο χώμα επιστρέφουμε./Στο μεταξύ διάστημα,/παριστάνουμε τους κηπουρούς". Ένα θαυμάσιο ποίημα από την τελευταία συλλογή του Α. Χιόνη "Ό,τι περιγράφω με περιγράφει". Οι της ποίησης προσέλθετε με το αριστερό - της καρδιάς. 

Αν ξένισε ορισμένους φίλους ο χαρακτηρισμός του κομμουνισμού και της ελεύθερης αγοράς ως δογμάτων πίστεως, ας κάνει τον κόπο να ξεφυλλίσει έστω το βιβλίο του J. Gray "Μαύρη Λειτουργία: Η αποκαλυπτική θρησκεία και ο θάνατος της Ουτοπίας" (εκδ. Οκτώ). Παρά τις επιμέρους διαφωνίες που μπορεί να διατυπώσει κανείς, είναι, κατά τη γνώμη μου, ένα από τα πιο συναρπαστικά βιβλία πολιτικής φιλοσοφίας που έχω διαβάσει τα τελευταία δύο χρόνια. Μπράβο στον φίλο Γιώργο που το μετέφρασε σε ελληνικά της γιομάτης πνοής!

Μπορεί να μην είναι της κλάσεως του Logicomix, αποτελεί όμως μία πρωτότυπη ιδέα να διδαχθούν τα μαθηματικά με έναν άλλο τρόπο - πολύ διαφορετικό από τον στερεότυπο του σχολείου. Προτείνεται για τους συναδέλφους του Γυμνασίου - αλλά και του Δημοτικού με παραλλαγμένες (στο επίπεδο των παιδιών) τις "καταθέσεις" των υπόπτων. Σε κάθε περίπτωση πάντως, υπενθυμίζει σε  μικρούς και μεγάλους πόσο συναρπαστικός ε ί ν α ι  ο κόσμος των μαθηματικών.

Το πρώτο αγαπημένο βιβλίο του μικρού Οδ. Προφανώς το πλούσιο "κόκκινο" τόσο στη θεματολογία όσο και εμπνευσμένη εικονογράφηση του "έγραψαν" στο βλέμμα του. Κρυμμένος άσσος της λιτής αφήγησης: ο "φανταστικός φίλος" του Κοκκινούλη - ένας Ινδιανάκος εν ονόματι ...Κόκκινο Ζαρκάδι.

700 οικονομολόγοι συναινούν: η κρίση είναι παράγωγο λάθος πολιτικών επιλογών. Καταρρίπτοντας 10 πολύ δημοφιλείς -και στη αγορά και στα ΜΜΕ- μύθους εστιάζουν στο καίριο: στην επανίδρυση της Ε.Ε. με όρους κοινωνιοκεντρικούς - που ωστόσο είναι συνάμα και οικονομικά υποσχόμενοι. Η νυν Ε.Ε. είναι στο έλεος των τεχνοκρατών και εμείς οι πολίτες στο δικό τους. Ένα μικρό βιβλιαράκι που ποτίζει το στοχασμό μας.

Έχει αναπόφευκτα τα μειονεκτήματα της συνοπτικής καταγραφής μίας μακράς ιστορίας (μόλις 220σελ για μία υπερτρισχιλιόχρονη πορεία της ελληνικής). Περιέχει όμως και τα πολλά πλεονεκτήματα του να επιμένεις με γνώση ετών στο καίριο και ουσιώδες. Το διάβασα με αμείωτο ενδιαφέρον (ας είν' καλά η εύστοχη επιλογή και ο τεκμηριωμένος γλωσσολογικός σχολιασμός των πηγών) και σκοπεύω να το χρησιμοποιήσω στο σχολείο. Ενδείκνυται.

Διαβάζεται μονορούφι. Χάρη στη σαφή κι ανάγλυφη γλώσσα του. Προβληματίζει και φωτίζει λησμονημένες πλευρές της νεότερης νεοελληνικής πραγματικότητας. Χάρη στην επισκόπηση των θεμάτων του στο ευρύτερο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι. Τί φταίει λοιπόν που δε θα συνυπέγραφα τα μισά κείμενα του; Νομίζω η "στράτευσή" του: στο στεγνό εκσυγχρονιστικό ιδεώδες και μία ...πασοκοφιλία που ενθουσιάζεται γι' αυτόν τον δειλό εκσυγχρονισμό (αν και ενίοτε τον καταγγέλλει ως τέτοιο) που επίσης αποδείχτηκε μοιραίος.

(Βολικό, κε Βούλγαρη, να αποδίδεις ΟΛΗ την ευθύνη στον πολιτικό σου αντίπαλο)

Σήμερα, του αγίου πνεύματος, ας προτείνουμε κάτι που αφυπνίζει κι οξυγώνει το πνεύμα: το έργο του Π. Κονδύλη "Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας: οι καχεξίες του αστικού στοιχείου...". Κομψοτέχνημα σκέψης και γλώσσας. Κάθε σελίδα του και μία ερεθιστική παρουσίαση πτυχών που αφορούσαν το χτες και το σήμερα της χώρας μας -αν και πρωτοδημοσιεύτηκε το '91!

Ένα μόνο το βασικό του ελάττωμα: δεν παραθέτει όσα παραδείγματα χρειάζονται για να "εξακτινωθούν" αυτές οι θέσεις πιο άμεσα. Ο Κονδύλης εμπιστεύεται κυρίως την αναλυσή τους στην αφαίρεση και στην πύκνωση - εννοιών και ιστορικών γεγονότων. Αυτό μόνο κι όχι πάντα.

Λόγου χάριν: η ανάγνωση του πολιτικού και κοινωνικού ρόλου της χριστιανικής θρησκείας κατά την Τουρκοκρατία κι ακολούθως κατά την ίδρυση ελληνικού κράτους έως σήμερα (εννοείται σε τεράστια απόσταση από τα γνωστά και χωνεμένα αμασητί σχήματα) είναι το ίδιο βαθειά και τεκμηριωμένη - με σημεία και λογής παραδείγματα. Επαναλαμβάνω, σήμερα, του αγίου πνεύματος, ας κοπιάσουν ιερείς και πιστοί (παντός είδους) στο παρόν βιβλίο - τουλάχιστον λόγω της ...ημέρας...

Ο "μέσος αναγνώστης" θα περίμενε να πρωταγωνιστήσει στη συζήτηση ο Μπαμπανιώτης. Αυτός είναι ο πλέον προβεβλημένος στα ελληνικά ΜΜΕ κι ο μαζικά δαφνοστολισμένος από τους εγχώριους θεσμούς (πρόεδρος και άρχων σε ουκ ολίγους φορείς). Τα φαινόμενα όμως απατούν. Την παράσταση την κλέβει το άστρο του Νανόπουλου. Για πάρα πολλούς λόγους που έχουν να κάνουν με την αξία του.

"Η φυσική ιστορία της θρησκείας": το διάβασα σε δύο δόσεις και το ευχαριστήθηκα διπλά. Διαύγεια και απλότητα στο ύφος γραφής, καίριες διαγνώσεις για την κοινωνιολογία και την ψυχολογία της θρησκείας - στο περιεχόμενο. Τί με παραξένεψε; Η μικρή κλίμακα σκεπτικισμού του εν λόγω Χιούμ και μία ισχυρή τάση αποδοχής του επιστημονισμού εκείνης της εποχής - στοιχεία που θα υποχωρήσουν στη συνέχεια του έργου του και θα υποχρεώνουν εμάς τους επιγόνους του να τον μνημονεύουμε με ευγνωμοσύνη. Για την ιστορία: εικάζεται πως το παρόν έργο του κόστισε την έναρξη μίας λαμπρής ακαδημαϊκής καριέρας. Εικάζεται επίσης πως όσον αφορά αυτήν την εξέλιξη δεν του κάηκε καρφί! 

Διάβασα λογιών συλλογές σύγχρονης ποίησης αυτό το καλοκαίρι. Βρίσκει κανείς ωραίους στίχους ή καλοστεκούμενα ποιήματα - όχι όμως σύνολα, πολύ περισσότερο συνθέσεις. Ξεχωρίζει απ' το σωρό η αυτοανθολόγηση ποιημάτων του Λ. Ζαφειρίου. Μέσα στη λιτότητα του λόγου του πολλά χωρούν: η Κύπρος, τα τραύματά της, ο άνθρωπος, το παρελθόν και το ρευστό παρόν του. Ποιήματα, κοντολογίς, που σου επιτρέπουν να δεις μέσα τους.

 Μέσα στο καλοκαίρι πλάι στα λοιπά "χορευτικά" της μετακόμισης και των ηχογραφήσεων, έβαλα τον εαυτό μου να καθίσει στο θρανίο των οικονομικών - να κατανοήσω αυτή τη "μυστικιστική γλώσσα" που περιφέρεται από σταθμό σε σταθμό και που η ακατανοησία της επιτείνει το δημοκρατικό μας έλλειμμα. Από ό,τι διάβασα, το παρόν Λεξικό ήταν η καλύτερη και συνάμα η πιο ειλικρινής λύση. Ούτε αμερόληπτο είναι, ούτε πλήρες. Το δηλώνει απερίφραστα από τις πρώτες του κιόλας σελίδες. Είναι όμως μία θαυμάσια αρχή: να σπάσει αυτή η κατάπτυστη omerta μεταξύ των τεχνοκρατών. Και να επιταχυνθεί η αποκαθήλωση τους. Διότι η πολιτική είναι το άλογο και η οικονομία το κάρο.

Οι εξομολογήσεις ενός μείζονος της μεταπολεμικής γραφής. Η απλότητα στα χείλη ή στα γραπτά δημιουργών όπως ο Αναγνωστάκης είναι αυτάρκης αρετή. Και η ειλικρίνεια. Μάθημα για μας τους νεότερους. Δε συμφωνώ μαζί του, αν και είμαι στα συν 30, με το ότι η ποιητική φλέβα από μία ηλικία και μετά στομώνει. Λεπτομέρειες. Η καθεαυτό ποίηση προέχει - όχι οι απόψεις.

Ξαναβάζω μπρος μου τα βιβλία του τρέχοντος καλοκαιριού. "Ο μύθος της γενιάς του '30". Υπόδειγμα αναλυτικής χαρτογράφησης ενός πρισματικού μύθου με αισθητικές, ιδεολογικές και χίλιες άλλες δυο υποδηλώσεις. Με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα του "ακαδημαϊκού" τρόπου γραφής. Βαθειά και ευρεία γνώση του αντικειμένου, πλην όμως αν αναποδογυρίσεις τις 588 σελίδες του πέντε απλούς άξονες θα βρεις αναπτυγμένους σε πληθωριστική γλώσσα. Κέρδος για όποιον το μελετήσει. Κέρδος σημερινό.

"Κάποιοι θάβονται στον ουρανό / έτσι πληθαίνουν τ' αστέρια." (Από την καλή συλλογή ποιημάτων του Κ. Λάνταβου "Εγκώμιο" - αφιερωμένο σε εκείνους τους φίλους και τις φίλες που τις τελευταίες ημέρες “κοίμισαν” τον πατέρα τους)

Θεωρώ πως η «Λογική της Παράνοιας» είναι ένα από τα πιο πολύτιμα έργα που προέκυψε εν μέσω κρίσης – ανατέμνοντάς της εις μήκος και εις πλάτος. Βεβαίως ο Ράμφος δεν είναι ένας άπειρος του ελληνικού ζητήματος. Κάθε άλλο. Από τον «Καημό του ενός» έχει βυθομετρήσει τον μαρασμό της ανατολικής παράδοσης σε ένα ελληνικό τώρα που τρέφεται -όντας σε πνευματική υπνηλία- από τις σάρκες του παρελθόντος μηχανικά. Με λόγια απλά – όπως αυτά που χρησιμοποιεί ο ίδιος: το πρόβλημα που βιώνουμε σήμερα είναι απόρροια μίας νοοτροπίας που θέλει τον Ρωμηό ατροφικό στην ατομικότητά του (άρα και στην ανάληψη των ευθυνών του) και εθισμένο στο να επενδύει την όποια διαχείριση των προβλημάτων του στο αίσθημά του. Η λογική εδώ, στην Ελλάδα, –η λογική του «σκέφτομαι άρα υπάρχω»- δεν έχει δέσει ρίζα. Αντ’ αυτής έχει ανθοφορήσει η «λογική της παράνοιας»: οι ψυχικοί μηχανισμοί που παράγουν πλήθος φαντασιώσεων στη θέση της πραγματικότητας. Το ερώτημα επομένως, δεν είναι αν το εν λόγω έργο περιέχει την αλήθεια στον απόλυτο βαθμό της. Αλλά πόση και ποια δόση αλήθειας κομίζει. Και παρότι δεν αγγίζει σημαντικές περιοχές της νεοελληνικής κατάστασης –π.χ. την καθαρά οικονομική πτυχή της, από «αναρμοδιότητα», όπως δηλώνει ο συγγραφέας στον Πρόλογο του- φέρνει στο φως της δημόσιας συζήτησης πολλά ευρήματα (εξάλλου τα κείμενα που το συναπαρτίζουν είναι απομαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις και άρθρα). Με άλλα λόγια: ορισμένες μικρές πικρές αλήθειες.

Καλό μας μήνα - δώρο εις εαυτόν κι αλλήλους το κάτωθι ΚΟΣΜΗΜΑ. Το πήρα στα χέρια μου το Σάββατο και οφείλω ευγνωμοσύνη σε όλους τους συντελεστές (Σκουτερόπουλος για όλη την πνευματική του εργασία στην έρευνα και στην μετάφραση - εκδόσεις Πόλις για το υψηλό αισθητικό αποτέλεσμα). Παρά το ότι στην Εισαγωγή βρίσκει κανείς ιδιαίτερα ριψοκίνδυνες διατυπώσεις (βλ. "Θουκυδίδης: ο πρώτος συνειδητός πολιτικός στοχαστής στην Ευρωπαϊκή ιστορία του πνεύματος" αλλά και στα περί της πίστεως/απιστίας του, σελ. 26-27) έχω την εντύπωση πως πρόκειται για το βιβλίο πάνω το οποίο τέμνεται η εποχή μας - η εποχή της κρίσης. Δεν πρόκειται για φιλολογικό γεγονός - το αντικρίζω από πολιτική σκοπιά.  Θυμάμαι επί παραδείγματι, πως κάποτε η Ελλάδα είχε πρωθυπουργό (Βενιζέλος) που μετέφραζε και συνομιλούσε με το μέγεθος ενός Θουκυδίδη - ενώ σήμερα στην κεφαλή της βρίσκεται κάποιος που η γλώσσα όσο και η πολιτική σκέψη/πρακτική του πάσχουν από ...πλατυποδία! 


Για το τέλος, δύο έργα άκρως ερεθιστικά για διαφορετικούς λόγους.

Ο λόγος για το «Διχασμός και Εξιλέωση» (Περί πολιτικής ηθικής των ελλήνων) του Β. Καραποστόλη και «Το πνεύμα στην εξορία» του φίλου Φώτη Τερζάκη. Παρότι τα συνδέει –στα μάτια μου τουλάχιστον- ένα πρισματικό στυλ γραφής καθώς επίσης και μία αναθεωρητική προβληματική όσον αφορά επιφανείς άνδρες της ελληνικής ζωής, απομακρύνεται σαφώς το ένα από το άλλο τόσο ως προς τη μεθοδολογία όσο κι ως προς τις μεταξύ τους στοχεύσεις.

Τι το πιο πολύτιμο κομίζει έκαστο; Το πρώτο, μία διεισδυτική και κατά τη γνώμη μου σχετικά πρωτότυπη ψυχογράφηση του ελληνικού τόπου και τρόπου (μέσα από συγκεκριμένες πράξεις και επιλογές στην ιστορική ακτίνα 200 περίπου ετών) και το δεύτερο, το στάλαγμα της ανάλυσης Τερζάκη για τη φιλοσοφική αξία 3 κορυφογραμμών της ελληνικής/ευρωπαϊκής διανόησης: του Παπαϊωάννου, του Καστοριάδη και του Αξελού – οι οποίοι, ως γνωστόν, φυγαδεύτηκαν το 1945 στη μεταπολεμική Γαλλία με το πορτογαλικό πλοίο «Ματαρόα».