Σάββατο, Νοεμβρίου 25, 2023

«Οπενχάιμερ: μία σύγχρονη τραγωδία που μας αφορά»

Το «Οπενχάιμερ» (“Οppenheimer”, 2023, 180’), η τελευταία ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν είναι, με μία φράση, ένα κινηματογραφικό επίτευγμα.

Βασισμένο στη βραβευμένη με Πούλιτζερ βιογραφία των Kai Bird και Martin J. Sherwinγ, «American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer» (2005 – στα ελληνικά: «Ο Θρίαμβος και η Τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ», Μετ: Μ. Κορωναίου, Επιμ: Θ. Γραμμένος, εκδ. Τραυλός, 2008), για την οποία χρειάστηκαν 25 χρόνια επίμοχθης έρευνας – ο Νόλαν ανέλαβε την κινηματογραφική της μεταφορά κατά το 2021 κι έπειτα από την διασκευή της σε σενάριο, με μόλις 57 ημέρες κινηματογράφησης[1] μάς παρέδωσε μία ταινία, τόσο δραματουργικά πολύπλοκη, όσο και στοχαστική σε όλες της σχεδόν τις κεντρικές θεματικές.

Έχουν ήδη επισημανθεί ποικίλες θετικές κι αρνητικές της όψεις απ’ την κριτική, είτε στον τύπο, είτε στο διαδίκτυο. Οι ενστάσεις κυρίως εστιάζουν στην «αρχειακή» τάχα «φλυαρία» του 2^ου μέρους της.

Το να κουράζεται το κοινό, λένε οι επικριτές, είναι δείγμα αδυναμίας της ταινίας.

Αναρωτιόμαστε: μήπως, αντιθέτως, είναι δείγμα αδυναμίας εκείνης της πλειάδας θεατών που γαλουχούνται από την οπτική ταχυφαγία του You Tube ή, ακόμη χειρότερα, του Tik Tok;

Παρόλα αυτά η ταινία έχει βρει την εκτεταμένη διάχυση της στο κοινό και εισπρακτικά ξεπέρασε τις προσδοκίες των δημιουργών της (οι εισπράξεις έχουν ξεπεράσει εδώ και καιρό το 1 δις δολάρια), στοιχεία που μας δείχνουν πως το «σινεμά του δημιουργού» στις μέρες μας έχει μεγαλύτερη αντοχή από ότι οι ευτελείς στατιστικές και πολλοί παραγωγοί του Χόλυγουντ το παρουσιάζουν.

Δε θέλουμε όμως να σταθώ σ’ αυτό.

Θα απαιτούνταν ένα μεγάλης έκτασης δοκίμιο κι όχι ένα απλό άρθρο, για να διατρέξει κανείς σοβαρά τις θεματικές της καθώς και τις φιλοσοφικές αποχρώσεις τις οποίες περιέχει: το έργο προσφέρεται για να προβληθεί και να συζητηθεί σε φιλοσοφικά εργαστήρια τόσο της Β’βάθμιας, όσο και του Παν/μίου. Μείζονα ζητήματα βιο-ηθικής, ηθικής της επιστήμης, πολιτικής ηθικής και θεωρίας το κεντούν και το εμπλουτίζουν – δίχως να το βουλιάζουν σε στείρα ακαδημαϊκή φιοριτούρα.

Η καλλιτεχνική επιτυχία του Νόλαν είναι αξιοθαύμαστη: το έργο του θα μπορούσε να είχε βουλιάξει χτυπώντας σε χίλιους πιθανούς σκοπέλους (ακαδημαϊσμό, υπέρμετρη φιλοδοξία, χάωση ή σύγχυση στην πλοκή, ιδεολογική μονομέρεια – και ο κατάλογος δεν έχει τελειωμό). Τα κατάφερε όμως, δίνοντας μας ένα έργο τέχνης-υφαντό πολλών στρώσεων: καθαρό στην πρόσοψή του, ανθεκτικό στην σύνθεση του, διαυγές στο φως, στον ήχο και στη σιωπή (και τι σιωπή είναι αυτή ειδικά στην σκηνή της πρώτης ατομικής δοκιμής!) που το διαπερνά.

Από τις ποικίλες σκέψεις στις οποίες μας βύθισε – μία βρίσκουμε ταιριαστό εδώ να εκφράσουμε: ο άνθρωπος της πίστης σκόρπισε τον θάνατο εν ονόματι ακόμη και του Θεού της αγάπης, κυρίως σε κλίμακα ανθρώπου. Ναι, σε αμέτρητες ιστορικές περιστάσεις, ο άνθρωπος της πίστης αιματοκύλισε τον συνάνθρωπο του. Τον συνάνθρωπο του κυρίως.

Ο άνθρωπος της επιστήμης, ο άνθρωπος της ατομικής κι έπειτα της πυρηνικής εποχής, όπως θα μας το ανατέμνει και το ίδιο το φιλμ, είναι σε θέση να καταστρέψει, ανά πάσα στιγμή, ολόκληρο το οικοσύστημα του πλανήτη. Όχι, μόνο τον συνάνθρωπο του.

Κι ενώ στις μέρες μας οι ανησυχίες μας έχουν εστιαστεί κυρίως στην κλιματική αλλαγή και στην ραγδαία άνοδο της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ), η πυρηνική απειλή είναι πάντοτε παρούσα. Τόσο ο άνθρωπος της πίστης, όσο κι ο άνθρωπος της επιστήμης με τα μέχρι στιγμής κυρίαρχα χαρακτηριστικά τους δε μας εγγυώνται καμία μορφή εφησυχασμού.

Αυτοαποκαλούμαστε «χόμο σάπιενς» (homo sapiens), σοφοί άνθρωποι δηλαδή – αλλά σοφοί δεν είμαστε. Δείξαμε, ωστόσο, αυτοσυγκράτηση και μια ειδικής μορφής σύνεση σε μεγάλες κρίσεις του 20^ου αιώνα, όπως στον Κόλπο των Χοίρων ή με την Πτώση του Τοίχους στο Βερολίνο και κατά την διάλυση της ΕΣΣΔ.

Αυτή η αυτοσυγκράτηση, αυτό το είδος σύνεσης είναι, εκτιμούμε, κορυφαία οδόσημα για ένα μέλλον βιώσιμο διατρέχοντας τον 21^ο αιώνα – τον πιο σύνθετο αιώνα μέχρι στιγμής της ανθρωπότητας, με ανοιχτά τόσα υπαρξιακά ζητήματα, ζητήματα που δεν χωρούν αναβολής στην αντιμετώπιση και διαχείρισή τους.

Όπως η αρχαία τραγωδία δίδασκε τον Αθηναϊκό δήμο προκαλώντας του, μεταξύ άλλων, μία ισχυρή δόση αποτροπιασμού απέναντι σε φλέγοντα ζητήματα της ύπαρξης – έτσι και σήμερα, ευχόμαστε να μας διαπαιδαγωγήσει η τραγωδία του Οπενχάιμερ, όπως μας την παρέδωσαν αρχικά οι βιογράφοι του και αυτό το καλοκαίρι στην μεγάλη οθόνη ο Κ. Νόλαν.

Για να μη γίνει και η δική μας τραγωδία.