«Ο Κύκλος» του Στέφανου Τραχανά: Η επιστήμη ως θεμέλιο της ελευθερίας

«Ο Κύκλος: Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» – το βιβλίο του Στέφανου Τραχανά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης – δεν είναι μια τυπική φιλοσοφική μελέτη. Είναι ένα δοκίμιο σπάνιου βάθους που υπερασπίζεται με καθαρότητα την επιστημονική μέθοδο: το «δικαστήριο της φύσης», όπου η εμπειρία και η μαθηματική της αποτύπωση καθιστούν τον λόγο ορθολογικό και ξάστερο.

Απέναντι σε κάθε εκδοχή ανορθολογισμού – από τις φιλοσοφίες του Σπένγκλερ και του Χάιντεγγερ έως την «αναρχική επιστημολογία» του Φεγιεράμπαντ – ο Τραχανάς προβάλλει την επιστήμη ως αντίδοτο στον σκοταδισμό. Και κυρίως, αναδεικνύει την αξεδιάλυτη σχέση της με τη δημοκρατία. «Χρειάζεται νέος Διαφωτισμός», γράφει. Όχι μόνο για την ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και για την ίδια την πολιτική συγκρότηση των κοινωνιών μας.

Το βιβλίο λαμπρύνεται από την ιστορική παρουσίαση των επιτευγμάτων της σύγχρονης φυσικής, όπως η θεωρία της σχετικότητας και η κβαντομηχανική, οι οποίες επιτρέπουν την κατανόηση πτυχών και τη μέτρηση παραμέτρων του σύμπαντος με πρωτόγνωρη για την ιστορία των φυσικών επιστημών ακρίβεια. Παράλληλα, μέσα από τα παραδείγματα του Τσόμσκυ και του Γουάινμπεργκ, αναδεικνύεται η στενή σύνδεση της επιστήμης με τη δημοκρατία. Η ανοιχτή γνώση και η διαρκής διασταύρωσή της ενισχύουν την κοινωνική διακυβέρνηση.

Αυτό είναι και το νευραλγικό σημείο του Κύκλου: επιστήμη και δημοκρατία δεν είναι δύο παράλληλες έννοιες, αλλά συγκοινωνούντα δοχεία. Ο αντιδογματικός χαρακτήρας της επιστημονικής σκέψης βρίσκει το πολιτικό του ισοδύναμο στη δημοκρατία. Κάθε άλλη μορφή εξουσίας είναι, εκ των πραγμάτων, ασύμβατη.

Ο τίτλος του βιβλίου παραπέμπει ευθέως στον ιστορικό Κύκλο της Βιέννης και στη φιλοσοφική παρακαταθήκη του λογικού εμπειρισμού. Το σκοτεινό εξώφυλλο, ωστόσο, δεν αναφέρεται μόνο στα καθεστώτα και τους μιλιταρισμούς του Μεσοπολέμου, αλλά σε κάθε σύγχρονη απόπειρα περιορισμού της πνευματικής και πολιτικής περιπέτειας του ανθρώπου μέσα σε δόγματα που, μπροστά στην πραγματικότητα, προτιμούν τις ίδιες τους τις ιδέες.

Το βιβλίο είναι γραμμένο σε μια γλώσσα τόσο αγώγιμη όσο και γλαφυρή. Η επικοινωνιακή της αρετή και η αμεσότητα υπηρετούν με μεγάλη επιτυχία το βασικό διακύβευμα που υπερασπίζεται εδώ και δεκαετίες ο συγγραφέας: η επιστήμη πρέπει να έχει ευκρίνεια, ώστε να εντοπίζονται πιο γρήγορα τα λάθη της.

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό το κάλεσμα έρχεται από τον Στέφανο Τραχανά. Ως ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος της εκδοτικής επιτροπής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, διευθυντής τους για τρεις δεκαετίες (1984–2013), και από το 2015 διευθυντής του Mathesis – του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων – έχει ενσαρκώσει στην πράξη την ιδέα της δημοκρατικής διάχυσης της γνώσης.

Ο Κύκλος αποτελεί συνέχεια αυτής της μακράς διαδρομής: είναι μια δημόσια παρέμβαση που καλεί να υπερασπιστούμε το φως της επιστήμης απέναντι στις τρέχουσες αυταρχικές μόδες της σκέψης και της πολιτικής.

1η δημοσίευση:

εφημερίδα ΡΟΔΙΑΚΗ